Κώστας Βαρώτσος: «Ανοίξαμε την κοιλιά του πλοίου και έπεσαν τα αντικείμενα των μεταναστών μπροστά μου...»

Ο κορυφαίος καλλιτέχνης μεταμόρφωσε ένα ναυαγισμένο πλοίο, στο οποίο πνίγηκαν 81 αλβανοί μετανάστες, σε έργο τέχνης. Ο δημιουργός του «Δρομέα» μιλάει στο ΒΗΜΑgazino για τη σνομπ εποχή του, για το χρηματιστήριο της τέχνης και για τη σημασία του έρωτα

Αμαλιάδα, Λιβαδειά, Αθήνα: τρεις πόλεις στις οποίες μεγάλωσε ο Κώστας Βαρώτσος καθώς ο πατέρας του ήταν τραπεζικός και έπαιρνε μεταθέσεις. Ρώμη, Πεσκάρα: δύο πόλεις στις οποίες σπούδασε, καλές τέχνες στην πρώτη, αρχιτεκτονική στη δεύτερη, πριν λάβει την υποτροφία του Ιδρύματος Φούλμπραϊτ και φύγει για τη Νέα Υόρκη. Από εκεί και πέρα, η αναγνώριση της τέχνης του και η φήμη του κάλπασαν και άρχισαν να καταφτάνουν παραγγελίες από πολλές πόλεις της Ελλάδας και της Ιταλίας, από Πολιτείες της Αμερικής, από την Ισπανία, την Ελβετία, την Κύπρο, την Αίγυπτο, τη Γαλλία. Οι δημιουργίες του κοσμούν πλέον δημόσιους χώρους, μουσεία, ιδιωτικές συλλογές, αλλά και απάτητα σημεία, όπως την κορυφή των Απεννίνων Ορέων, στα 3.000 μέτρα, που είχε καταστραφεί από βόμβα στη διάρκεια του πολέμου.

Οι δημιουργίες του, λοιπόν, φτιαγμένες από γυαλί, μέταλλο και πέτρα, με κυρίαρχο το πρώτο, γίνονται σημεία αναφοράς· καλή ώρα, ο «Δρομέας» στην Αθήνα. Οι εκθέσεις του, από την Ελλάδα, την Ιταλία, την Ελβετία, τη Γερμανία, το Βέλγιο, τη Γαλλία, ταξιδεύουν στην Κίνα, στη Νέα Υόρκη, στη Βραζιλία. Οι διακρίσεις και τα βραβεία έρχονται από διάφορα κράτη της Ευρώπης και από τη Φλόριντα.

Περιζήτητος και τιμημένος, λοιπόν, ο 60χρονος Κώστας Βαρώτσος συνεχίζει να εργάζεται πυρετωδώς και να κατασκευάζει τα τεράστια έργα του. «Σε αυτά τα μεγέθη, δεν δουλεύει άλλος καλλιτέχνης» λέει. Στο σπίτι του, στη Γλυφάδα, με υποδέχεται με τον σκύλο του, τον Ρούφους, και οι πρώτες κουβέντες αφορούν το πλέον επίκαιρο έργο του, που είναι η μετάλλαξη ενός ναυαγισμένου πλοίου, στο οποίο πνίγηκαν 81 αλβανοί μετανάστες, σε έργο τέχνης· ένα έργο συμβολικό, που βρίσκεται στο Οτράντο της Απουλίας. Ενα μνημείο μπροστά στη θάλασσα του θανάτου. Σαν να λέει «μη με λησμόνει...».

Κύριε Βαρώτσε, το πλοίο είναι ένα από τα τελευταία έργα σας. Πώς και καταπιαστήκατε με αυτό; «Το πλοίο είναι το έργο μου με το ισχυρότερο πολιτικό μήνυμα. Η πρόταση να μετατρέψω το ναυαγισμένο πλοίο σε έργο τέχνης ήρθε από την περιφέρεια της Απουλίας και με βρήκε σε μια στιγμή που έβλεπα στην Ελλάδα τη μια καταστροφή μετά την άλλη, και ήμουν σε πλήρη κατάθλιψη, στο σπίτι μου, στην Αίγινα. Ετσι, τη στιγμή της πρότασης, όλα ταυτίστηκαν· η καταστροφή εδώ με την καταστροφή του πλοίου, οι Ελληνες που ξενιτεύονταν εξαιτίας της κρίσης, με αυτό το πρώτο μεγάλο ναυάγιο που έγινε στη Μεσόγειο κάποια χρόνια πριν».

Και τι σκεφτήκατε να κάνετε; «Η ιδέα ήταν να "πλεύσει" ξανά το πλοίο σε μια θάλασσα γυάλινη, να ταξιδέψει σε μιαν άλλη διάσταση. Το είχαν ρυμουλκήσει και το μεταφέραμε σε ένα ναυπηγείο. Εχει 45 μέτρα μήκος. Φοβερό ήταν όταν ανοίξαμε την κοιλιά του και έπεσαν τα αντικείμενα των μεταναστών μπροστά μου. Την ημέρα των εγκαινίων ήρθαν οι συγγενείς των θυμάτων που κάποτε είχαν φύγει από τη Βαλόνα της Αλβανίας γεμάτοι ελπίδες για μια νέα ζωή. Ηρθε και ένα αγόρι, περίπου δεκαπέντε χρόνων, μόνο του, περπατούσε γύρω από το πλοίο, το κοίταζε κι έλεγε "παπά, παπά"· είχε πεθάνει ο πατέρας του εκεί μέσα... Εγινε και δίκη για αυτό το ναυάγιο».

Δίκη, γιατί; «Επειδή το βούλιαξε ένα ιταλικό τορπιλικό. Μέσα στη νύχτα, προσπάθησε να το εμποδίσει να μπει στα ιταλικά νερά, το ακούμπησε, του δημιούργησε ρήγμα και βούλιαξε. Τιμωρήθηκαν και ο αλβανός πλοίαρχος που σώθηκε και ο Ιταλός».

Τα αντικείμενα που βρήκατε, τα επανατοποθετήσατε στο έργο σας; «Οχι. Μια ιταλική θεατρική ομάδα τα χρησιμοποίησε για σκηνικά σε ένα έργο, αφιερωμένο στο πλοίο. Εχει γίνει κι ένα φιλμ για το δικό μου έργο, που προβλήθηκε στο μουσείο του Τορίνο, στη διάρκεια εκδηλώσεων, όπου παρίστατο και η δήμαρχος της Λαμπεντούζα, Τζιούζι Νικολίνι. Είναι μια εξαιρετικά δυναμική γυναίκα».

Αγαπάτε τη θάλασσα; «Πολύ. Είμαι και ιστιοπλόος».

Αναφερθήκατε στην κρίση και αναρωτιέμαι για τους ανθρώπους της τέχνης, του πνεύματος, που δεν πήραν και πολύ τον λόγο... «Στα χρόνια του '80 και του '90, δεν προλάβαινα, σχεδόν ζούσα μέσα σε ένα αεροπλάνο. Είχα αποφασίσει, όμως, και να μη μιλάω, επειδή δεν μου άρεσε το κλίμα. Θέλω να πω ότι σχεδόν όλοι υπήρξαμε και κάπως σνομπ... Ισως επειδή ήμασταν σοκαρισμένοι από όσα γίνονταν στα ΜΜΕ· η χυδαιότητα που υπερχείλιζε, κυρίως την τηλεόραση, ήταν τρομερή. Μπορεί και να φοβόμασταν να αντιπαρατεθούμε στο λάιφσταϊλ της εποχής και έτσι αφήσαμε ελεύθερο το πεδίο. Ηταν λάθος· πρέπει κανείς να μιλάει, όταν έχει να πει πράγματα. Επρεπε να υπάρχουμε, έστω και σε ένα ελάχιστο ποσοστό... Ολοι έχουμε ευθύνη».

Και πέσατε από τα σύννεφα με την κρίση; «Κατάλαβα ότι υπήρξε μια ηθική κατάπτωση που οδήγησε στην καταστροφή κάθε νομικού πλαισίου καθώς οι νόμοι πάντα στηρίζονται σε ένα ηθικό πλαίσιο. Και ήταν ο απότομος εκδημοκρατισμός χωρίς το ηθικό πλαίσιο, τη δεκαετία του '80, που δημιούργησε ένα σύστημα αυτοκτονικό, ένα σύστημα που μας έφερε την πλήρη καταστροφή. Υπήρξε ύβρις. Ο Ανδρέας Παπανδρέου εισήγαγε στην Ελλάδα τον αμερικανικό λαϊκισμό· ο λαϊκισμός, όμως, χωρίς την προτεσταντική ηθική στην οποία βασίζεται στην Αμερική, οδηγεί στην κατάρρευση».

Η ηθική κατάπτωση επηρέασε την τέχνη; «Ναι, επειδή η τέχνη συνδέθηκε με την οικονομία και η αγοραστική αξία ενός έργου πήρε τα πρωτεία από την αξία της τέχνης αυτής καθαυτήν. Ελάσσονες επιμελητές τέχνης και διευθυντές μικρών μουσείων δημιούργησαν ένα πλέγμα σχέσεων και ανταλλαγής, το οποίο οδήγησε σε αυτό το ανήθικο πλαίσιο που, αυτή τη στιγμή, καταρρέει. Αλλά η ζημιά έχει γίνει. Το παιχνίδι με στόχο το χρήμα, το οποίο δεν έπρεπε να αντιληφθεί το πλατύ κοινό, ήταν τρομερό. Αυτή η ανηθικότητα διαπράχθηκε σε Ευρώπη και Αμερική. Γκαλερί αγόραζαν σε πολύ χαμηλές τιμές όλη την παραγωγή νέων καλλιτεχνών, έκαναν γνωστά τα ονόματά τους, και έπειτα πούλαγαν τη δουλειά τους εκατό φορές υψηλότερα. Φυσικά, μετά τους παράταγαν και έβρισκαν άλλους. Δεν υπάρχει καλύτερη επένδυση. Ξέρετε πόσα παιδιά κάηκαν έτσι;».

Εχετε αρκετά έργα σας στην Αμερική, μια που αναφερθήκατε σε αυτήν. «Ναι. Στην Ουάσιγκτον, όπου έχω κάνει, εκτός του έργου, και την πρόσοψη στο καινούργιο συνεδριακό κέντρο, στο Σιάτλ, ένα πολύ μεγάλο, ύψους 48 μέτρων, στο Σικάγο, στο Παλμ Μπιτς, στη Φλόριντα, στο Σαν Ντιέγκο, για να πω μερικά... Μου αρέσει η Αμερική, είμαι αμερικανόφιλος».

Τι σας αρέσει; «Η ενέργειά της. Ο μέσος πολίτης της, που παραμένει ένας μοναχικός καουμπόι, που δεν είναι καλυμμένος από πουθενά. Ο Αμερικανός δεν έχει το κοινωνικό back up και το social security του Ευρωπαίου, είναι μόνος, εκτεθειμένος, δουλεύει, παλεύει και μπορεί να χάσει τα πάντα και να βρεθεί στον δρόμο».

Βίαιο... «Ναι, όμως, αυτή η Αμερική μού αρέσει».

Είστε ίσως και εσείς ένας μοναχικός καουμπόι; «Κάπως έτσι. Ακολούθησα, και λόγω της ιδιαιτερότητας της δουλειάς μου, έναν μοναχικό δρόμο. Δεν είχα ποτέ κάλυψη από υπουργεία, δεν ήθελα, αλλά και δεν πιστεύω στην κρατική βοήθεια, γιατί καταντά το κράτος να ελέγχει τον πολιτισμό. Λόγου χάρη, η γαλλική πυραμίδα με τη στρατηγική της και τη γραφειοκρατική αντιμετώπιση του πολιτισμού, με το ανεπτυγμένο δίκτυο τοπικών μουσείων και εκθέσεων, δημιουργεί στους καλλιτέχνες μιαν εξάρτηση. Γίνονται λίγο δημόσιοι υπάλληλοι, δεν έχουν την απαραίτητη μοναξιά και την πρόκληση να βιώσουν πράγματα έχοντας απέναντί τους το κοινό, και να χαράξουν μια δική τους πορεία. Η ομπρέλα ασφάλειας απενεργοποιεί τη δημιουργικότητα».

Μα, υπάρχουν υπουργοί με όραμα. «Αυτό είναι το πρόβλημα! Κάθε υπουργός έχει ένα όραμα, και αυτό, όταν το ακούω, ανησυχώ. Καθένας αισθάνεται ότι είναι αυτός ο παραγωγός πολιτισμού, ότι μπορεί να εφαρμόσει το όραμά του, ότι είναι αυτός το καλλιτέχνημα. Ο πραγματικός ρόλος του, όμως, είναι να εκφράζει τα οράματα των άλλων. Ο πολιτισμός γεννιέται από την κουλτούρα ενός τόπου με έναν μαγικό τρόπο, και ο εναγκαλισμός του από την εξουσία κάνει τρομερό κακό. Η τέχνη είναι πολύ ευαίσθητη, μην την ακουμπάτε, κάτω τα χέρια! Μην ξεχνάτε ότι τα πρώτα υπουργεία Πολιτισμού στην Ευρώπη δημιουργήθηκαν από τον Μουσολίνι και τον Χίτλερ για να ελέγχουν την τέχνη».

Στα έργα σας υπάρχει πάντα ένα μήνυμα πολιτικό; «Κάθε επέμβαση σε δημόσιο χώρο είναι μια πολιτική πράξη. Είμαι city artist και αυτό που κάνω πηγάζει μέσα από την πόλη, εκφράζει την πόλη».

Τη σημερινή κρίση πώς να την εκφράσουμε; «Μεταλλάσσοντάς τη σε δημιουργία, για να συνειδητοποιήσουμε τι συνέβη και πού βρισκόμαστε. Εδώ, όμως, αντί για δημιουργία, βλέπουμε το αντίθετο: την κρίση να φέρνει το χειρότερο στην επιφάνεια· τη Χρυσή Αυγή».

Δεν γεννήθηκε από τη μια στιγμή στην άλλη. «Οι συνθήκες διαμορφώνουν τον άνθρωπο. Τα παιδιά των λουλουδιών βρέθηκαν ξαφνικά με ένα όπλο στη ζούγκλα του Βιετνάμ, επειδή δεν είχε οργανωμένο στρατό να στείλει η Αμερική. Και φωτογραφίζονταν με τα κεφάλια των Βιετναμέζων στο χέρι. Και γελούσαν. Ηταν εγκληματίες; Οχι. Ηταν οι συνθήκες που τους επεβλήθησαν και τους έβγαλαν τον κακό εαυτό τους».

Εχετε έρθει ποτέ σε σύγκρουση με το σύστημα της τέχνης στην Ελλάδα; «Κράτησα τις αποστάσεις μου, όντας στις παρυφές του. Και, κατά καιρούς, ήρθα σε ρήξη. Ο "Δρομέας" μού άνοιξε τα μάτια. Τον έκανα επί δημαρχίας Εβερτ και με τον Σταύρο Ξαρχάκο αντιδήμαρχο Πολιτισμού. Δεν το έκανα με το σύστημα της τέχνης, δηλαδή με επιμελητές ή με το υπουργείο Πολιτισμού. Γι' αυτό και σύσσωμοι ξεσηκώθηκαν εναντίον του "Δρομέα". Οι κριτικές μού επιτέθηκαν και ήταν ο κόσμος που απάντησε σε αυτές· όχι εγώ».

Γιατί κράτησαν αυτή τη στάση; «Επειδή δεν κατάλαβαν το έργο, συνηθισμένοι να είναι μεταπράτες, μεταφραστές των κινημάτων του εξωτερικού, ιδεολογικοί αντιπρόσωποί τους. Επειδή, επίσης, υπήρξε ελάχιστα κριτικός λόγος στην Ελλάδα, και κριτικός λόγος σημαίνει να αντιλαμβάνομαι τον πραγματικό χρόνο, να αντιλαμβάνομαι τι συμβαίνει γύρω και αυτό να μπορώ να το εκφράσω».

Θα θέλατε να περάσετε κάποιο μήνυμα μέσα από αυτή τη συνέντευξη; «Θα ήθελα να αποκτήσουμε πολιτισμική συνείδηση και συνείδηση της ιστορικής διαστρωμάτωσής μας. Ποιοι είμαστε, από πού ερχόμαστε, τι αντιπροσωπεύουμε. Να καταλάβουμε τη σχέση μας με το περιβάλλον, να επαναπροσδιορίσουμε την έννοια της παραγωγικότητάς μας, της οικονομίας, της καλλιτεχνικής παραγωγής μας. Να γίνει αυτός νέος στόχος, να καταλάβουμε τις διαφορές μας με την Ευρώπη, η οποία δίνει μεγάλη σημασία στην αναλυτική σκέψη και στην αξία της πραγματικότητας, ενώ εμείς δίνουμε μεγαλύτερη έμφαση στον χώρο, στο συναίσθημα. Είμαστε, δηλαδή, σε αντίθετη πορεία».

Πώς δημιουργήθηκε η διαφορά; «Ο Ευρωπαίος, μετά τη βιομηχανική επανάσταση, πίστευε ότι μέσα από την αναλυτική σκέψη θα έφτανε στο αντικειμενικά σωστό. Αν και έβλεπε ότι δεν λειτουργούσε, επέμενε, με αποτέλεσμα τους παγκόσμιους πολέμους. Εμείς, μη έχοντας ζήσει βιομηχανική επανάσταση και αναγέννηση, είμαστε παιδιά μιας μεταβυζαντινής περιόδου με χαρακτηριστικό την αδυναμία εξελικτικότητας, κάτι που δίνει μεγάλη σημασία στον εσωτερικό χώρο, δηλαδή στο συναίσθημα. Ας πούμε ότι το ΚΚΕ αντικατέστησε το Βυζάντιο γιατί δεν ήταν εξελικτικό, ήταν στατικό».

Εσείς πώς νιώθετε; «Ακαδημαϊκά, είμαι αναγεννησιακής καταγωγής Ελληνας, δεν είμαι πολύ μεταβυζαντινός. Και η Αναγέννηση τι ήταν; Η μεταφορά της Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας στη σύγχρονη εποχή».

Αγαπάτε την αρχαιότητα; «Για να πας μπροστά, πρέπει κάπου να πατήσεις. Πολλοί ξένοι ιστορικοί τέχνης βλέπουν αυτά τα χνάρια στη δουλειά μου».

Ανησυχείτε για το μέλλον της Ευρώπης; «Η Ευρώπη είναι ικανή για το χειρότερο και για το καλύτερο. Είναι η ήπειρος με το πιο βίαιο πρόσωπο και, συγχρόνως, έχει παραγάγει έναν συγκλονιστικό πολιτισμό. Τώρα, ζει και πάλι μια πολύ αρνητική στιγμή, με ηγέτες που δεν είναι στο ύψος των περιστάσεων. Η κρίση έφερε στην επιφάνεια τις γνωστές παθογένειές της. Η πολιτική της είναι αυτοκαταστροφική, μπορεί να μας οδηγήσει και σε χειρότερα. Οσο για την εξωτερική πολιτική της, το Ιράκ είναι η γη του κανενός, η Λιβύη το ίδιο, η Αίγυπτος, η Συρία... για ποια Ευρώπη συζητάμε, λοιπόν;».

Πώς ασχοληθήκατε με το γυαλί; «Προσπαθώντας να βρω ισορροπία χώρου και χρόνου, έφτασα στο γυαλί, που αφενός είναι κοντέινερ χώρου και αφετέρου, βάζοντας το ένα γυαλί πάνω στο άλλο, μοιάζει να μετράς. Ενα, δύο, τρία... Αρα, υπάρχει και χρονική υπόσταση. Ετσι, άρχισα να χρησιμοποιώ τον χώρο και τον χρόνο σαν υλικό. Το κενό δηλαδή».

Επιθετικό υλικό. Το διακρίνω στον «Δρομέα» σας. «Το γυαλί, ως υλικό, δεν έχει επιθετικότητα· το χρησιμοποιώ όπως κάποιος το λάδι. Και ο "Δρομέας" μπορεί να έχει επιθετικότητα, είναι, όμως, έργο αισιόδοξο. Είναι ένα ζεϊμπέκικο. Είναι η επανασύνδεση των θραυσμάτων. Μην ξεχνάτε ότι έγινε το 1988, σε μια ελπιδοφόρα στιγμή της Ελλάδας. Μπαίναμε σε νέες ταχύτητες, μπαίναμε στην Ευρώπη. Αντιπροσωπεύει την Ελλάδα εκείνης της εποχής».

Πόσο χρόνο θέλετε για ένα έργο; «Εξαρτάται. Ο "Δρομέας" πήρε έξι μήνες, το πλοίο τρεις. Βεβαίως, δεν δουλεύω μόνος μου. Δεν είναι απλό. Αυτά τα έργα απαιτούν συνεργασία με δημάρχους, επιστήμονες,
συνεργεία...».

Ποιο είναι το μεγαλύτερο έργο σας; «"Tension Energy" λέγεται, Ενταση Ενέργειας δηλαδή, έχει 140 μέτρα μήκος και 30 ύψος, και βρίσκεται στην Ελβετία».

Το καλύτερο έργο σας, πάντως, πρέπει να είναι η κόρη σας... «Το καλύτερο! Ναι, το καλύτερο! Πώς τα κατάφερα, απορώ κι εγώ!».

Εχετε κοπεί ποτέ με το γυαλί; «Με έκοψε ο "Ποιητής" μου, που βρίσκεται στην Κύπρο. Είναι το πρώτο έργο μου».

Γιατί; Σας εκδικήθηκε; «Ισως επειδή αγαπώ και διαβάζω πολλή ποίηση. Αγαπώ τον Εζρα Πάουντ και είμαι, ας πούμε, ειδικός στον Καβάφη. Κάποτε έγραφα κι εγώ».

Ακούτε μουσική; «Ημουν τυχερός διότι ο Σταύρος Ξαρχάκος με έβαλε πολύ μέσα στην ελληνική μουσική. Ο Σταύρος ήταν η γείωσή μου με την Ελλάδα, επειδή ζούσα πολλά χρόνια έξω. Είναι μια πολύ δυνατή φιλία. Ακούω, επίσης, τζαζ, κλασική. Εγώ μουσικός ήθελα να γίνω, αλλά δεν πειράζει· στην επόμενη ζωή...».

Τι σας έκανε να αλλάξετε πορεία; «Θέμα τύχης. Νόμιζα ότι τα κατάφερνα καλύτερα στη ζωγραφική. Ακόμη, όμως, παίζω κιθάρα».

Βγαίνετε; Διασκεδάζετε; «Οχι όπως παλιά. Εχω έναν πυρήνα φίλων και έχω κρατήσει και τους παλιούς συμμαθητές μου».

Είστε και καθηγητής στην Αρχιτεκτονική του Αριστοτελείου. «Η διδασκαλία ήρθε αναπάντεχα στη ζωή μου, όλα αναπάντεχα μου συμβαίνουν. Προσπαθούμε να επιβιώσουμε, δεν έχουμε δυνατότητες, η δουλειά γίνεται από αυτοκτονικούς καθηγητές που δουλεύουν υπερεντατικά. Οταν κλείνω την πόρτα, με τους φοιτητές, έχουμε ωραίες στιγμές. Μου αρέσει αυτή η επαφή, είναι σπουδαία η αίσθηση της προσφοράς, της μοιρασιάς».

Σε περιόδους που είστε ερωτευμένος, η δουλειά σας είναι διαφορετική; «Οταν είσαι ερωτευμένος, έχεις δύναμη. Αλλά είμαι συνεχώς ερωτευμένος με όλα, δεν θυμάμαι περιόδους στη ζωή μου που να μην ήμουν· αλήθεια!».

Πώς τα καταφέρνει ο μοναχικός λύκος με τον έρωτα; «Μόνο ο μοναχικός μπορεί που έχει πόρους και αισθήσεις σε συναγερμό για να ερωτευθεί. Και ο έρωτας δεν είναι μόνο το σεξ· είναι κινητήρια δύναμη ζωής, ουαί κι αλίμονο αν σταματήσω να είμαι ερωτευμένος. Κάηκα».

Και με τα έργα σας, φαντάζομαι, ερωτευμένος... «Περισσότερο ερωτευμένος με τη διάσταση που δημιουργείται όταν τα φτιάχνω. Οταν τα τελειώνω, μοιάζουν με παιδιά που φεύγουν και σε χαιρετάνε από μακριά».

Αυτό σημαίνει ότι όταν κατακτά κανείς κάτι φεύγει; «Ναι».

Περίεργο που είστε ακόμη παντρεμένος! «Δεύτερος γάμος! Ισως επειδή βρήκα την κατάλληλη σύντροφο! Και σε μένα φαίνεται περίεργο. Δεκαπέντε χρόνια...».

Πάθη στη ζωή σας; «Ολα. Δίνομαι παντού με πάθος, δεν είναι δυνατόν χωρίς αυτό. Εγώ δεν δένομαι με ανθρώπους και αντικείμενα. Δένομαι με  στόχους και ιδέες. Λέω πολύ συχνά για αστείο ότι είμαι βλήμα, επειδή πάντα κάπου στοχεύω, πάω ευθεία σαν το βλήμα, δεν έχω ευελιξία».

Σας πειράζει που μεγαλώνετε; «Σε κάθε δεκαετία υπάρχει ένα μικρό σοκ, αλλά μετά βρίσκω ότι κάθε κύκλος έχει τη σημασία του· την ομορφιά του».

Διακρίνω ότι έχετε ανεπτυγμένο εγώ. Ισχύει κάτι τέτοιο; «Τρομερά ανεπτυγμένο. Γιατί όταν βρίσκεσαι μπροστά σε ένα τέτοιο έργο, με τις δυνάμεις που έχει και που πρέπει να δαμάσεις και να μεταμορφώσεις, αναμετριέσαι: ή εσύ ή αυτό. Αν δεν έχεις αυτοπεποίθηση, καλή υγεία, αν δεν είσαι ισορροπημένος, δεν μπορείς να το αντιμετωπίσεις. Επομένως, δεν είναι ακριβώς εγωισμός. Είναι, περισσότερο, επιβίωση».

* Δημοσιεύθηκε στο BHmagazino το Σάββατο 30 Μαΐου 2015