Η έννοια του πολιτισμικού σχεδιασμού

Πολιτισμικός σχεδιασμός είναι η στρατηγική και ολοκληρωτική χρήση του πολιτιστικού κεφαλαίου στην αστική και περιφερειακή ανάπτυξη .
Πρέπει να έχει ως βάση του την αρχή ότι ο πολιτισμός είναι αυτό το οποίο μετράει ως πολιτισμός για αυτούς που συμμετέχουν σε αυτόν. Αυτό μπορεί να σημαίνει πως μπορεί να κοιτάζει κάποιος προσεκτικά ένα αντικείμενο τέχνης, μπορεί όμως και να σημαίνει πως κάνει βόλτα στο δρόμο, κάθεται στο πάρκο, τρώει στο εστιατόριο, παρακολουθεί ανθρώπους στη δουλειά και ούτω καθεξής. Αυτή η αρχή πλησιάζει τον ανθρωπολογικό ορισμό του πολιτισμού ο οποίος νοείται ως τρόπος ζωής παρά ως τέχνη. (Colin Mercer, 2006:6). Ο πολιτισμός μπορεί να γίνει κατανοητός ως ένας ιδιαίτερος τρόπος ζωής, ο οποίος εκφράζει συγκεκριμένες σημασίες και αξίες όχι μόνο στην τέχνη και στην μάθηση , αλλά επίσης σε θεσμούς και στην καθημερινή συμπεριφορά ( Raymond Williams όπως αναφέρεται στην Ghilardi Lia, 2001:1).
Ο πολιτισμικός σχεδιασμός ( cultural planning ) εφαρμόστηκε στις ΗΠΑ ( από τη δεκαετία του’70 ) , στην Αυστραλία αλλά και στην Ευρώπη σε χώρες όπως το Ηνωμένο Βασίλειο , η Δανία , η Γερμανία, η Ισπανία και άλλες. Εφαρμόστηκε την εποχή όπου η οικονομία και η δημογραφία των πόλεων και των χωριών άρχισε να μεταβάλλεται. Εντάσσεται μέσα στα πλαίσια της ευρωπαϊκής στρατηγικής για την ανανέωση των πόλεων όπου οι τέχνες αφομοιώνονται σε όλες τις όψεις της καθημερινής ζωής και της τοπικής κουλτούρας (Trousse de planification culturelle, 2010 :7)
Ξεπερνά τα όρια μεταξύ δημοσίου τομέα, ιδιωτικής αγοράς και κοινωνίας πολιτών. Συνδέει την τέχνη και τον πολιτισμό με όλα τα μέρη της πολιτικής σφαίρας. Επίσης περιλαμβάνει μία δυνατή επιθυμία για αντίδραση στον κοινωνικό αποκλεισμό.
Η μέθοδος του πολιτισμικού σχεδιασμού ξεκινά όπως και ο κοινωνικός σχεδιασμός και στόχος της είναι να δει το πολιτισμικό κεφάλαιο που υπάρχει στην εξεταζόμενη κάθε φορά πόλη/δήμο/ευρύτερη περιοχή με σκοπό το πώς μπορεί αυτό να χρησιμοποιηθεί για να αναπτυχθεί ο τόπος και να ενδυναμωθεί η ταυτότητα του. Γιατί θα πρέπει να τονίσουμε πως το μάρκετινγκ του τόπου ( place marketing ) μοιάζει με τον πολιτισμικό σχεδιασμό ( cultural planning ) γιατί και τα δύο προσπαθούν να ερευνήσουν τι είναι μοναδικό σε κάθε τόπο και να το αναπτύξουν. Όμως μία βασική διαφορά είναι πως ενώ το πολιτιστικό μάρκετινγκ εστιάζεται στην εικόνα, ο πολιτισμικός σχεδιασμός εστιάζεται περισσότερο στην ταυτότητα του τόπου. Στον πολιτισμικό σχεδιασμό η οικονομική ανάπτυξη δεν βρίσκεται σε υψηλότερη θέση ενδιαφέροντος από ότι η περιθωριοποίηση και η κοινωνική πόλωση ( Lindkvist, Lars, et al- 2010: 2,6).
Ο πολιτισμικός σχεδιασμός πρέπει να ξεκινά πάντα με διερεύνηση της περιοχής όπως έγινε στην περιοχή Kronoberg County στην Σουηδία ή σε πολλές πόλεις του Καναδά . Η έρευνα είναι το πρώτο σημαντικό βήμα. Το Υπουργείο Πολιτισμού του Οντάριο στον Καναδά για παράδειγμα ( εκεί όπου ο πολιτισμικός σχεδιασμός εφαρμόζεται εδώ και χρόνια ) ενθαρρύνει τις τοπικές κοινότητες να διερευνήσουν καταρχήν το πολιτιστικό τους κεφάλαιο για να το χρησιμοποιήσουν στη συνέχεια για να βελτιώσουν την οικονομική, κοινωνική και περιβαλλοντική υγεία της τοπικής αυτοδιοίκησης. Ως πολιτισμικό κεφάλαιο νοείται σύμφωνα με το προαναφερθέν Υπουργείο οι τέχνες του θεάματος ( οπτικοακουστικές ), οι βιβλιοθήκες και τα αρχεία, η λαϊκή παράδοση και οι τοπικοί ήρωες, τα φεστιβάλ και οι διάφορες εκδηλώσεις, οι ιστορικές περιοχές και τα μουσεία, οι εμπορικές τέχνες όπως η αρχιτεκτονική και η γραφιστική, οι καταρράκτες, τα αιωνόβια δέντρα και τα φυσικά αγαθά και άλλα . ( Ontario/ministère de la culture ).
Σε άλλες περιπτώσεις στον κατάλογο του πολιτισμικού κεφαλαίου μπορεί να περιλαμβάνονται και άλλα στοιχεία όπως η κουλτούρα των νέων , των εθνικών μειονοτήτων, των ηλικιωμένων ή άλλων κοινοτήτων, η γαστρονομία, οι τοπικές διάλεκτοι, οι δημόσιοι χώροι , τα πανεπιστήμια, τα τοπικά προϊόντα κοκ ( Bianchini 2004, o.π ). Στη συνέχεια αυτό το πολιτισμικό κεφάλαιο χρησιμεύει στο να σχεδιαστούν λύσεις που να ταιριάζουν ανάλογα στην κάθε περιοχή.
Γίνεται δηλαδή με λίγα λόγια χαρτογράφηση των πολιτιστικών πόρων
( cultural mapping ) και στρατηγικός σχεδιασμός ( strategy building ) τα οποία απαιτούν σκέψη και υπερπήδηση διαφόρων τοπικιστικών νοοτροπιών και κυβερνητικών τακτικών. ( Lia Ghilardi όπως αναφέρεται στο Anna Arvanitaki).
Τέλος ο σκοπός του πολιτισμικού σχεδιασμού ( όπως συχνά αναφέρεται στις έρευνες που έχουν πραγματοποιηθεί σε διάφορες πόλεις ) είναι να επιτευχθούν τα παρακάτω :
Να διευρυνθεί η πρόσβαση στις υποδομές πολιτισμού με την «απομυθοποίηση» της καλλιτεχνικής δραστηριότητας και την μύηση του πληθυσμού στην πολιτιστική ζωή της πόλης στο σύνολο της.
Να ενθαρρυνθούν οι άνθρωποι να συμμετέχουν στις πολιτιστικές δραστηριότητες συγχρόνως ως καταναλωτές αλλά και ως δημιουργοί.
Να κεντριστεί η πνευματική περιέργεια και να αναπτυχθεί η πνευματική δραστηριότητα των ατόμων και των ομάδων.
Να επιτρέψει στους τοπικούς καλλιτέχνες (επαγγελματίες όπως και ερασιτέχνες ) να προχωρήσουν σε δημιουργίες μεγάλης ποιότητας.
Να φέρει κοντά άτομα που ανήκουν σε διαφορετικές ηλικιακές ομάδες ή κοινωνικές τάξεις ή ακόμα άτομα που δεν έχουν την ίδια εθνικότητα , μόρφωση, φύλο ή ακόμα και σεξουαλική συμπεριφορά ( Conseil de l’ Europe : 40 ).
Οι άνθρωποι οι οποίοι θα ασχοληθούν με τον πολιτισμικό σχεδιασμό θα πρέπει να έχουν γνώση του τομέα διοίκησης της τέχνης και πολιτιστικής διαχείρισης καθώς επίσης και να λάβουν μία επιμόρφωση σε άλλους τομείς τέτοιους όπως πολιτική οικονομία, αστική κοινωνιολογία, ιστορία των πόλεων και άλλους επιστημονικούς τομείς ( Mario D’ Angelo : 126-127).
Επίσης θα πρέπει να υπάρχει συνεργασία μεταξύ των τοπικών φορέων τόσο κατά τη διάρκεια της έρευνας όσο και κατά τη πραγματοποίηση της στρατηγικής που θα σχεδιαστεί. Η τοπική κοινότητα ανθρώπων είτε αυτοί κατοικούν σε ένα μικρό χωριό είτε σε μία μεγάλη πόλη θεωρείται από τους ειδικούς πως πρέπει να συμμετέχει ενεργά στον πολιτισμικό σχεδιασμό της περιοχής. Εγχειρίδια σχετικά με τον τρόπο εφαρμογής του πολιτισμικού σχεδιασμού έχουν δημιουργηθεί από οργανισμούς όπως «2010 Legacies Now» και «Creative City Canada».
Αξίζει να αναφερθεί πως ο πολιτισμικός σχεδιασμός δεν λύνει όλα τα προβλήματα κουλτούρας και ανάπτυξης αλλά είναι ένα εξαιρετικό εργαλείο για μία τοπική επισκόπηση του περιβάλλοντος όπως και για να τεθούν στόχοι σχετικά με την πολιτισμική πολιτική. Δεν απαιτεί πολλούς πόρους οικονομικούς, εφαρμόζεται πρακτικά και αυτό που απαιτείται είναι η έρευνα να συνεχίζεται διότι οι συνθήκες του περιβάλλοντος σε ένα τόπο αλλάζουν με γρήγορους ρυθμούς. ( Lindkvist, Lars, et al- 2010: 15).


Κωνσταντίνα Χατζίνα
Μεταπτυχιακή φοιτήτρια του ΕΑΠ
Διοίκηση Πολιτισμικών Μονάδων